Sự tích trầm hương ở Khánh Hòa - Sự tín ngưỡng của Thiên Y A Na

Người Việt ở Khánh Hòa đã tiếp thu nhiều điều từ người Chămpa trong việc sử dụng, khai thác và cả những câu chuyện về sự tích trầm hương. Từ các tư liệu tín ngưỡng dân gian của người Chăm và người Việt đã chứng minh được một điều rằng Pô Inư Nưgar của người Chăm (Po Nagar – mà người Việt gọi là Thiên Y A Na) là nữ thần sinh ra cây trầm hương, loại cây hương liệu nổi tiếng trên thế giới của Chămpa ngày xưa và của Việt Nam ngày nay.

1. Theo dòng tư liệu lịch sử

Có rất nhiều sự tích trầm hương, nhưng những tài liệu lịch sử truyền thống từ khu đền thần mẫu Pô Nagar ở tỉnh Khánh Hoà, Việt Nam cho thấy vai trò quan trọng của Pô Inư Nagar (Pô Nagar) trong văn hóa và tôn giáo của người Chăm và người Việt. Dưới đây là một số điểm chính về nữ thần Pô Nagar và tầm quan trọng của trầm hương trong thờ cult Pô Nagar:

• Nữ thần Pô Nagar: Pô Inư Nagar, được gọi là Mẹ xứ sở, được tôn vinh và thờ phụng bởi người Chăm là nữ thần mẫu của xứ Kauthara, nay là tỉnh Khánh Hoà. Sau khi người Việt tiếp nhận tín ngưỡng của người Chăm, họ vẫn tiếp tục tôn thờ nữ thần này dưới tên gọi Thiên Y Thánh Mẫu Thiên Y A Na.
• Mối quan hệ với trầm hương: Trong truyền thống và tôn giáo của người Chăm và người Việt, trầm hương có một vai trò đặc biệt. Trầm hương được xem như một sản vật đất trời quan trọng và thường được kết nối với nữ thần Pô Nagar và Thiên Y A Na.
• Cúng trầm hương: Trong các bài cúng và nghi lễ của người Chăm và người Việt, nữ thần Pô Nagar không chỉ được xem như Thần Mẫu sáng tạo ra xứ sở và vạn vật mà còn là Mẹ của cây trầm hương. Trong lịch sử, việc cúng trầm hương đã trở thành một phần quan trọng của việc tôn thờ nữ thần.
• Sự tích trầm hương: Có các sự tích kể về việc nữ thần Pô Nagar nhập thân vào cây trầm và từ cây trầm hiện thân ra. Những câu chuyện này thể hiện mối liên kết sâu sắc giữa nữ thần và cây trầm hương trong tâm tín và tôn thờ của người dân.
• Tín ngưỡng hôm nay: Đến ngày nay, người Việt ở Khánh Hoà và những người tham gia vào việc đánh trầm vẫn tin rằng trầm hương là của Bà Thiên Y A Na. Họ tôn thờ và cúng Bà trước khi đi tìm trầm, tin rằng việc này sẽ giúp họ có được trầm hương với sự ưng ý của nữ thần.

Tài liệu và tôn thờ này thể hiện sự kết hợp và di chuyển của các yếu tố tôn giáo và văn hóa giữa người Chăm và người Việt, đặc biệt về tôn thờ nữ thần Pô Nagar và vai trò quan trọng của trầm hương trong nghi lễ và tín ngưỡng của họ.

2. Trầm hương và bài cúng nữ thần Thiên Y A Na

Ngay từ đầu thế kỷ XX, ông Cabaton đã sưu tầm được bài cúng nữ thần có nội dung như sau: “Ngày xưa, thần Inư Nưgar sinh ra đất, gỗ trầm, lúa gạo. Gỗ trầm, gỗ kỳ nam từ Yan Inư Nưgar mà phát hương thơm toả ra. Không gian bao quanh, từ Yan Inư Nagar, nức hương thơm của lúa…”.

Rồi thì sự gắn kết giữa nữ thần với cây trầm còn được thể hiện trong các truyền thuyết về Pô Nagar hay Thiên Y A Na của người Chăm và người Việt thông qua các chi tiết nữ thần nhập thân vào cây trầm rồi từ cây trầm hiện thân ra.

Không chỉ trong các thư tịch cổ hay trong các bài cúng mà trên thực tế, người Việt ở Khánh Hoà, nhất là những người đi tìm trầm (hay còn gọi là người đi điệu / đi địu– phu trầm) cho đến hôm nay vẫn tin rằng trầm hương (kỳ và trầm) là của bà Thiên Y A Na.

Vì trầm hương là của Bà Thiên Y A Na, nên Bà cho ai thì người ấy được; còn nếu Bà không cho thì dù người đó có đứng bên cây trầm cũng không tìm thấy. Bởi vậy, trước khi đi tìm trầm, người đi điệu phải dâng lễ cúng Bà. Đây được xem là một sự tích trầm hương truyền kỳ mà bất cứ ai ở Khánh Hòa đều ít nhiều được nghe nhắc đến.

3. Các địa danh gắn với Mẹ xứ sở Ponagar

Những địa danh gắn với Mẹ xứ sở Pô Nagar (Thiên Y A Na) và trầm hương ở tỉnh Khánh Hoà bao gồm:

• Núi Hòn Bà: Núi Hòn Bà nằm ở phía tây nam huyện lỵ Ninh Hoà và được coi là núi của Bà Thiên Y A Na. Trên núi này có miếu thờ và đền thờ Bà Thiên Y A Na. Dân địa phương thường đến đây để cầu khấn sự ban phước trước khi đi tìm trầm hương trong rừng.
• Núi Hòn Dữ: Núi Hòn Dữ nằm gần Ninh Hoà và Diên Khánh, và được xem là núi của Bà Thiên Y. Rừng Hòn Dữ nổi tiếng với sự hiện diện của nhiều cây trầm hương.
• Suối Đổ: Suối Đổ, nằm trong địa phận làng Phước Trạch, vùng phía tây dãy núi Hoàng Ngưu, có những truyền thuyết cho rằng đây là nơi mà Bà Thiên Y A Na thường đến để nghỉ ngơi. Suối Đổ cũng được biết đến với cây trầm hương có kích thước lớn, thường toả hương thơm.
• Suối Cát: Suối Cát thuộc địa phận huyện Ninh Hoà và cũng được tương truyền là nơi Bà Thiên Y A Na thường đến để thư giãn. Xung quanh Suối Cát có nhiều cây dó (giống cây trầm hương) và cũng được liên kết với truyền thuyết về những con cọp.
• Suối Ngổ: Suối Ngổ nằm ở phía đông bắc Diên Khánh và được xem như lãnh thổ của Bà Thiên Y A Na vì vùng này có nhiều cây dó sinh ra trầm hương.

Tất cả các địa danh này thể hiện mối liên kết sâu sắc giữa văn hóa, tôn giáo và trầm hương trong vùng Khánh Hoà, và họ tôn thờ và tìm kiếm trầm hương với sự ưng ý của Mẹ xứ sở Pô Nagar (Thiên Y A Na).

4. Sự tích trầm hương cùng những giai thoại kỳ bí

Bà chúa Trầm Hương của Khánh Hòa mang trong mình nhiều giai thoại kỳ bí và thiêng liêng, đặc biệt liên quan đến truyền thuyết về Nữ thần Thiên Y A Na, gọi là Pô Nar Gar (Ponagar) trong tiếng Chăm, còn được biết đến là Bà Mẹ Xứ Sở.

Theo truyền thuyết, Bà Chúa Trầm Hương là người tạo ra cây cỏ và vạn vật trong thế giới con người. Ngoài ra, Bà còn có công trong việc dạy dỗ con người cách cày cấy, kéo vải, và dệt sợi. Nhờ công lao của Bà, ruộng nương mở rộng và đời sống của nhân dân trở nên phong lưu và phú túc hơn. Trong ánh hào quang của Thần Ponagar, luôn tồn tại một hương thơm cao quý của Trầm Hương. Vì vậy, Trầm Hương xứ Khánh luôn được người dân nơi đây coi trọng và kính trọng.

Một câu chuyện khác kể rằng Nữ thần Thiên Y A Na thường hay dạo chơi trong những cánh rừng ở Đăk Lăk và Khánh Hòa. Hương thơm từ Nữ thần trải ra đã quyện lẫn vào cây trầm, khiến cho gỗ trầm mang mãi "mùi thơm thần thoại."

Câu chuyện cổ tích nói về nguồn gốc của nghề đi trầm cũng kì diệu. Truyền thuyết cho biết rằng nghề này có nguồn gốc từ vùng đất thánh Pô Na Gar dưới chân núi Đại An ở Diên Khánh, Khánh Hòa. Nữ thần Thiên Y A Na được coi là tổ sư của nghề này, với câu chuyện về sự xuất thân linh thiêng và huyền bí của Bà.

Trước đây, Khánh Hòa là mảnh đất trồng trầm hương của vương quốc Chăm Pa, nơi nhiều câu chuyện thần bí về việc các vị thần hiện thân được lưu truyền. Một trong những câu chuyện đó kể về Nữ thần Thiên Y A Na, người bảo vệ những người đi tìm trầm hương. Nữ thần này có tên là Thiên Y A Na (Pô Na Gar) và được cho là sinh ra từ bột biển và ánh sáng biển khơi.


Câu chuyện kể về một cặp vợ chồng già ở núi Đại An, người hiếm muộn không có con. Họ trồng dưa ở triền núi mỗi ngày, nhưng dưa mỗi khi chín lại biến mất. Hai vợ chồng quyết định tìm hiểu và phát hiện một cô bé xinh đẹp đang hái trộm dưa trong vườn. Họ quyết định nuôi cô bé như con riêng, và cô bé trở thành thành viên của gia đình họ.

Cô bé đã chơi với những khúc kỳ nam (cây trầm) trong vườn và khi thấy cô bé chơi trò không phù hợp với độ tuổi, ông lão đã la mắng. Cô bé đã biến thành một khúc kỳ nam và bắt đầu cuốn theo dòng nước ra khơi và cập vào đất Trung Hoa.

Hương thơm từ khúc kỳ nam tỏa ra, làm cho nhiều người tò mò tìm đến xem. Khúc kỳ nam này không thể nâng lên dù có cố gắng. Thái tử Bắc Hải sau khi nghe về câu chuyện này, đến xem và khúc kỳ nam bỗng nhiên nhẹ nhàng trong tay thái tử.

Trong một đêm trăng sáng, thái tử thấy một người con gái xinh đẹp hiện ra từ khúc kỳ nam. Thái tử quyết định cưới cô, và họ sống hạnh phúc trong cung điện. Tuy nhiên, sau một thời gian, cô gái nhớ về cha mẹ nuôi ở Đại An và biến thành khúc kỳ nam để trở về quê nhà.

Khi quay lại vườn dưa của cha mẹ nuôi, cô gái thấy cha mẹ nuôi đã qua đời. Cô gái xây mộ tử tế để tưởng nhớ cha mẹ nuôi. Để trả ơn đất nước đã che chở mình, cô gái biến thành bốn cây trầm hương quý trấn ở bốn hướng (Nam, Bắc, Tây, Đông) của Khánh Hòa. Những cây trầm này được cho là không bao giờ mất lá và không thể hủy hoại bởi thời tiết, và chúng được bảo vệ bởi chim muông và các loài động vật hoang dã khác, ngăn người ta lấy trộm.

5. Tập tục và kiêng kỵ của phu trầm khi lấy trầm hương

Người Việt ở vùng Khánh Hoà có nhiều kiến thức và tập tục liên quan đến việc lấy trầm hương, bao gồm cách phân biệt giá trị của các loại trầm hương và cả những điều kiêng kỵ trong quá trình đi lấy trầm.

• Phân biệt loại trầm: Người dân ở Khánh Hoà có sự hiểu biết sâu sắc về vị trí tốt nhất để tìm trầm trong tỉnh. Điều này đã được thể hiện trong một câu ca dao phổ biến: "Cây quế Thiên Thai mọc ngoài khe đá, trầm nơi Vạn Giã hương toả sơn lâm..." Việc biết nơi trầm nở là quan trọng vì trầm có giá trị cao.
• Chuẩn bị trước khi đi lấy trầm: Việc đi lấy trầm đòi hỏi sự chuẩn bị cẩn thận. Người phu trầm phải dự trù lương thực, đồ dùng cần thiết và loại thuốc đặc biệt để chống khí độc của rừng núi, điều trị các bệnh nguy hiểm và bảo vệ khỏi rắn và côn trùng độc hại. Thuốc này thường được gọi là "ngải" và được mua từ các chuyên gia thuốc miền núi, được gọi là "thầy mo" ở miền trung hoặc Tây Nguyên.
• Ngậm ngải tìm trầm: Trong quá trình đi tìm trầm, người lấy trầm thường phải ngậm ngải (ngải là một loại cây có tác dụng chống độc) vào miệng để bảo vệ sức khỏe khỏi khí độc trong rừng.
• Chuẩn bị trước khi xuất hành: Trước khi đi lấy trầm, người lấy trầm thường phải xem ngày tốt và cần ăn chay ba ngày trước để tinh thần và sức khỏe tốt. Họ cũng sẽ chuẩn bị lễ vật để dâng lễ và cầu khấn Bà Thiên Y A Na, người được xem là chúa tể của các khu rừng ở Khánh Hoà và cũng được coi là hiện thân của cây trầm. Cầu xin sự bảo hộ của Nữ thầnThiên Y A Na trước khi đi lấy trầm được coi là quan trọng để đảm bảo thành công và may mắn trong hành trình lấy trầm.

Tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na rất quan trọng trong nghề phu trầm, và không chỉ những người phu trầm, mà tất cả những ai tham gia vào công việc này đều phải tuân theo những tập tục và tín ngưỡng này. Dưới đây là một số thông tin về tín ngưỡng và tập tục liên quan đến Thánh Mẫu Thiên Y A Na:

• Người dân ở Khánh Hoà tin rằng cây trầm hương là hóa thân của Thánh Mẫu Thiên Y A Na, một vị thần cao quý. Vì vậy, họ tôn trọng và cúng kính Thánh Mẫu Thiên Y A Na trong mọi hoạt động liên quan đến lấy trầm hương.
• Vì cuộc sống của những người phu trầm thường đầy hiểm nguy khi phải sống trong rừng sâu, họ rất thận trọng để không mạo phạm đến thần thánh. Họ tin rằng thế giới tâm linh tồn tại như thế giới thường, và việc tôn trọng thần thánh là quan trọng để nhận được sự giúp đỡ và bảo vệ trong hành trình lấy trầm.
• Bầu địu là người dẫn đầu nhóm phu trầm, người này thường có kinh nghiệm lâu năm trong nghề. Bầu địu phải biết cách điều hành nhóm và hiểu về các nghi lễ cúng kính trước khi khai thác trầm. Thường, họ mang theo tượng của Nữ thần Thiên Y A Na để thực hiện các nghi lễ cúng kính.
• Trước khi bắt đầu khai thác trầm, nhóm phu trầm thường phải thực hiện các nghi lễ cúng kính. Họ dâng lễ và cầu khấn Bà Thiên Y A Na để xin sự bảo hộ và may mắn trong hành trình lấy trầm.
• Người lấy trầm thường kiêng gọi tên trực diện các con vật trong rừng, vì họ tin rằng chúng là hóa thân của thần thánh. Thay vì gọi tên trực diện, họ thường sử dụng các biệt danh hoặc tên gọi khác.
•  Do sợ xui xẻo, hầu hết người phu trầm kiêng ăn thịt cửi. Cửi là một loại động vật có thân hình dài và mỏ dẹp, được coi là vật cửi của Thánh Mẫu.

Những tập tục và tín ngưỡng này thể hiện sự tôn trọng và sự kính trọng của người phu trầm đối với Thánh Mẫu Thiên Y A Na và thế giới tâm linh trong nghề lấy trầm hương.

Trầm hương ở Khánh Hòa không chỉ đơn thuần là một sản phẩm thảo dược, mà còn là một phần của tín ngưỡng và văn hóa dân gian đậm đà của vùng đất này. Bà Thiên Y A Na là một phần quan trọng của hành trình tìm kiếm và khai thác trầm, và sự tôn thờ của người dân đối với Bà Thiên Y A Na đã được thể hiện qua việc kết hợp tín ngưỡng dân gian và công việc sản xuất trầm hương. Hy vọng những thông tin trên đây có thể giúp bạn hiểu rõ hơn về sự tích trầm hương và tín ngưỡng Nữ thầnThiên Y A Na.